Kalaja, ndoshta një strukturë mbrojtëse ilire nga Epoka e Hekurit (600–200 p.e.s.), i paraprin këtyre ngjarjeve, duke e ankoruar Stubllën në një kontinuum historik nga Dardania e lashtë deri në epokën moderne.

Stublla ruan gjurmë të qarta të periudhës ilire: kështjellën e lashtë me mure guri mbi 1 metër trashësi, të ndërtuar me teknikë gurësh të thatë; figurinat e bronzit të datuara 600–200 p.e.s., që paraqesin luftëtarë, kalorës e figura rituale që lidhen me artin ilir të Epokës së Hekurit; si edhe varre të vjetra të shpërndara rreth zonës. Në majën e Stubllavaçës gjendej edhe një vend i lashtë komunitar ose ritual, i njohur si Rrafshi i Peharve, me “sofra guri” të gdhendura me motive enësh, që sipas banorëve të vjetër shërbenin për mbledhje dhe rite pagane ilire.

Nga kjo periudhë në Stublla janë gjetur gurë të mëdhenj të gdhendur me kryq, një tipar i zakonshëm i vendeve të krishtera të hershme që vepronin në fshehtësi për shkak të kufizimeve fetare të Perandorisë Romake para Konstantinit të Madh. Gurë të tillë zakonisht vendoseshin pranë vendeve të lutjes, varreve të hershme apo strehimeve të komuniteteve të para të krishtera, duke sugjeruar vazhdimësinë kulturore nga periudha ilire drejt besimit të ri.

E dokumentuar në regjistrat tatimorë osmanë që nga viti 1455, pak pas pushtimit osman të Kosovës, Stubëll e Epërme ka qenë qendër e trashëgimisë katolike shqiptare në rajonin e Karadakut.

Viti 1584 shënon fillimin e arsimit në gjuhën shqipe në Stubëll. Kjo shkollë, e organizuar në nivel kolegji dhe e hapur fillimisht nga Selia e Shenjtë përmes vizituesve të saj apostolikë, konsiderohet zyrtarisht si institucioni i parë arsimor shqip në mbarë trojet shqiptare. Ajo, me ndërprerje të herëpashershme për shkak të rrethanave historike në të cilat u gjend populli shqiptar, vazhdoi të funksionojë deri në vitin 1896.

Nga viti 1896 e deri më 1939, falë iniciativës së Dom Mikel Tarabulluzit dhe përkrahjes së fuqishme e të qëndrueshme të Perandorisë Austro-Hungareze, mësimi vijoi të zhvillohej në objektin që sot njihet si Muzeu i Shkollës së Parë Shqipe në Kosovë, ku ruhen një numër i konsiderueshëm dokumentesh arkivore, librash të vjetër dhe artefaktesh të tjera që lidhen me veprimtarinë e saj arsimore.

Rëndësia e këtij institucioni qëndron në faktin se ai hodhi themelet e para të edukimit kombëtar dhe të ruajtjes së identitetit shqiptar në një periudhë veçanërisht sfiduese të historisë sonë.

Fshati përballej me sfida të jashtëzakonshme, përfshi dëbimin e popullsisë së tij kripto-katolike në vitet 1846–1847. Hulumtimet tregojnë se 150 individë nga Stublla dhe fshatra përreth (Binça, Vërnakolla, Terziaj) u deportuan në Anadoll, Turqi; prej tyre 75 humbën jetën në kushte të vështira; të mbijetuarit u kthyen në vitin 1848 për shkak të presionit evropian. Varrezat e të rënëve mbeten në Turqi, një dëshmi e rezistencës së komunitetit.

Në fillim të shekullit XX, në kryengritjet e 1910–1912 kundër Perandorisë Osmane, banorë nga disa fshatra të Karadakut u bashkuan me forcat e udhëhequra nga Idriz Seferi — prijës i njohur i zonës. Sipas rrëfimeve të vjetra nga Stublla, edhe disa banorë të Stubllës u shkuan me të në Kaçanik.

Dom Zef Ramaj, prift i shquar nga Stublla, shërbeu si famullitar në Kishën e Zemrës së Krishtit në Shkup. Më 27 gusht 1910, ai pagëzoi Anjezë Gonxhe Bojaxhiun, e cila më vonë u bë Nënë Tereza. Ky moment lidh historinë e Stubllës me një nga figurat më të mëdha humanitare të shekullit XX.

Historia e Stubllës është e lidhur ngushtë me kontributin e saj të gjithanshëm për kombin shqiptar – nga arsimi dhe feja, deri te lufta dhe sakrifica për liri. Për shekuj me radhë, Stublla ka dhënë bij e bija që kanë shërbyer me përkushtim, dijeni dhe guxim për të mirën e atdheut. Në këtë rrugëtim, një kapitull i veçantë i historisë mbetet angazhimi i burrave të Stubllës në radhët e Ballit Kombëtar (1943–1951). Në një kohë të trazuar për fatin e kombit, ata u bashkuan në rezistencë kundër komunizmit dhe në përpjekjet për bashkim kombëtar, duke mbrojtur idealet e lirisë, dinjitetit dhe të drejtës për vetëvendosje. Ky kontribut ushtarak është pjesë e një trashëgimie më të gjerë që përfshin arsimimin, besimin, kulturën dhe sakrificën, duke e bërë Stubllën një shembull të rrallë të qëndresës dhe përkushtimit shqiptar ndër shekuj.

Komuniteti e ndërtoi së bashku me gurë nga natyra jonë dhe në stil arkitekture shqiptare, duke afirmuar identitetin dhe përkushtimin ndaj besimit dhe atdheut.

Text mbi zerin e karadakut e zhvillimin

Takimet filluan gjatë shtypjes serbe dhe nën presion të lartë policor. Gjatë dekadave të mëvonshme, u zhvilluan dhe mirëpritën figura kyçe shqiptare të kohës, duke afirmuar dimensionin kulturor, fetar dhe arsimor të komunitetit.

Më 18 maj 2005, Ipeshkvi Mark Sopi së bashku me Dom Lush Gjergjin, i lindur në Stubëll të Epërme, mbajtën fjalime para anëtarëve të Kongresit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Në këtë seancë, ata paraqitën realitetin e Kosovës, theksuan përkushtimin e vendit për harmoni ndërfetare dhe ndërnacionalitet, si dhe nënvizuan nevojën për mbështetjen ndërkombëtare në proceset politike dhe shtetformuese.

Ky moment ishte pjesë e përpjekjeve të gjata diplomatike, të zhvilluara ndër dekada nga udhëheqës fetarë, intelektualë dhe faktorë shoqërorë nga mbarë Kosova, për t’i sjellë të vërtetat e vendit në arenën ndërkombëtare.